Από τη δεκαετία του ’70, άρχισε στο εξωτερικό
μια κριτική για το μοντέλο της επανορθωτικής ή ενισχυτικής εκπαίδευσης με
συνέπεια, από την επόμενη δεκαετία, τη διατύπωση ερωτημάτων και νέων προσεγγίσεων,
ώστε το εκπαιδευτικό σύστημα να είναι περισσότερο αποτελεσματικό και μη
διαχωριστικό απέναντι στα πρόσωπα με ειδικές ανάγκες (Χαρούπιας, 2003). Σημαντικός σταθμός, για την αλλαγή του ως τότε τρόπου προσέγγισης των
ατόμων με ιδιαίτερες
εκπαιδευτικές ανάγκες, αποτέλεσε η έκθεση Warnock (Department of Education and Science,
1978) που επηρέασε τις εξελίξεις στη γνωστική αυτή περιοχή σε ολόκληρο τον
κόσμο (Χαρούπιας, 2003). Ωστόσο, μεγάλη ώθηση
στην προώθηση της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης αποτέλεσε η Παγκόσμια Διακήρυξη
της Εκπαίδευσης για Όλους, που εγκρίθηκε στο Jomtien στην Ταϊλάνδη το 1990 (UNESCO, 2009). Σε αυτήν διατυπώνεται το όραμα
της παγκοσμιοποίησης της πρόσβασης στην εκπαίδευση για όλα τα παιδιά, τους
νέους και τους ενήλικες, καθώς και η προώθηση της ισότητας[1]. Συμπληρωματικά, η Διακήρυξη της Σαλαμάνκα (UNESCO,1994) πρότεινε τη στροφή προς τη δημιουργία ολοκληρωμένων σχολείων, τα
οποία εξασφαλίζουν την εκπαίδευση για όλους (Booth και Ainscow, 1998 στο Μάμας, 2013).
Εκτός από τα παραπάνω, έχουν διατυπωθεί αρκετές προτάσεις και δηλώσεις
που έχουν αποτυπωθεί σε επίσημα έγραφα διαφόρων χωρών και υπηρετούν την
προώθηση της συμπεριληπτικής εκπαίδευσης. Άξιο αναφοράς είναι το «Index for Inclusion» των Booth & Ainscow (2002), όπου η συμπερίληψη και ο αποκλεισμός εξερευνώνται μέσα από
τρεις διαστάσεις, τη δημιουργία συμπεριληπτικής κουλτούρας, την προώθηση συμπεριληπτικών
πολιτικών και συμπεριληπτικών πρακτικών. Αποτέλεσμα των παραπάνω προσπαθειών
ήταν να δοθεί έμφαση στην ανάγκη να εντοπίσουμε και να συμπεριλάβουμε στην
εκπαιδευτική διαδικασία άτομα που για διάφορους λόγους περιθωριοποιούνται ή
αποκλείονται.
Κάνοντας λόγο για την ανάγκη δημιουργίας της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης,
θα πρέπει να αναφέρουμε ότι τα
περισσότερα κράτη αποτελούν χώρες υποδοχής μεταναστών, που μετατράπηκαν από σχεδόν
ομοιογενείς σε πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Από την άλλη πλευρά η ραγδαία
ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και της τεχνολογίας, η ύπαρξη υπερεθνικών
θεσμών, αλλά και η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, δίνουν το στίγμα των
σύγχρονων κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών (Μανιάτης, 2006). Έτσι, τα κράτη καλούνται
να ανταποκριθούν στις νέες συνθήκες, αλλάζοντας την κοινωνική, θρησκευτική και
κυρίως εκπαιδευτική πολιτική τους (Πανταζής χ.η.). Καλούνται λοιπόν να υπερβούν
το μονοπολιτισμικό τους προσανατολισμό και να λάβουν υπόψη το γλωσσικό και
πολιτισμικό πλουραλισμό που συναντάται στο μαθητικό πληθυσμό (Μανιάτης, 2006).
Αρχικά, η διαπολιτισμική εκπαίδευση έγινε αντιληπτή ως μια φιλοσοφία και
ένα κίνημα που εμπνεύστηκε από το «Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα» το 1960
στις Ηνωμένες Πολιτείες, με στόχο τη χάραξη
εκπαιδευτικής πολιτικής χωρίς αποκλεισμούς, σε όλα τα εκπαιδευτικά
επίπεδα (Ndura & Dogbevia, 2012). Έτσι, στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα,
η πολυπολιτισμική ή/ και διαπολιτισμική εκπαίδευση αποτέλεσαν προτεραιότητα
στην ατζέντα της πολιτικής πολλών χωρών (Gropas & Triandafyllidou, 2011).
Ιδιαίτερα σημαντική για την προώθηση
της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης ήταν η Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών (1992) για τα δικαιώματα προσώπων που
ανήκουν σε εθνικές ή εθνοτικές, θρησκευτικές και γλωσσικές Μειονότητες. Ανάμεσα στα άλλα, σε αυτή αναφέρεται στο άρθρο 4 ότι:
«τα κράτη πρέπει, όπου
είναι κατάλληλο, να λαμβάνουν μέτρα στο πεδίο της εκπαίδευσης για να ενθαρρύνουν τη
γνώση της ιστορίας, των παραδόσεων, της γλώσσας και του πολιτισμού των μειονοτήτων που υπάρχουν
μέσα στην επικράτεια
τους. Πρόσωπα που ανήκουν σε μειονότητες πρέπει να έχουν επαρκείς ευκαιρίες για γνώση της κοινωνίας στο
σύνολο της» (Παπαδόπουλος,
2013).
Επιπλέον, σημαντικός σταθμός που τόνισε την
ανάγκη για ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση των μεταναστών και συνέβαλλε στην
προώθηση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, ήταν η Σύμβαση (1995) «Πλαίσιο για
την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων» από το Συμβούλιο της Ευρώπης (Γεροσίμου,
2013). Επιπρόσθετα, σημαντική ήταν η Συνθήκη του
Άμστερνταμ το 1999 και η υιοθέτηση της Πράσινης Βίβλου «Μετανάστευση και Κινητικότητα:
Προκλήσεις και Ευκαιρίες για τα Εκπαιδευτικά Συστήματα της ΕΕ» Ευρωπαϊκή
Επιτροπή, 2008. (Χατζησωτηρίου & Ξενοφώντος, 2014).
Παρατηρούμε ότι στην Ευρώπη, μετά την ενοποίησή της, αποφάσεις για συγκεκριμένα θέματα κοινού ενδιαφέροντος, λαμβάνονται
δημοκρατικά σε ευρωπαϊκό επίπεδο, τηρουμένων πάντοτε των αρχών της
επικουρικότητας και της ενσωμάτωσης (Λιανού & Λιανού, 2012). Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες, τα όργανα της ΕΕ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο
στη διαπολιτισμική εκπαίδευση, καθώς θέματα που αφορούν το σχολείο
τοποθετούνται στο επίκεντρο των δραστηριοτήτων του οργανισμού (Χατζησωτηρίου
& Ξενοφώντος, 2014). Επιπλέον, τα Ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά συστήματα, υπόκεινται σε συστάσεις, που αναφέρονται στον τομέα της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης,
από το Συμβούλιο
της Ευρώπης (2002) και μεταξύ αυτών είναι η
προώθηση της εκπαίδευσης στην
κοινωνία των πολιτών των δημοκρατικών και πλουραλιστικών αξιών (Fernández, Berrocal De Luna & Buendía Eisman, 2014). Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Συμβούλιο
της Ευρώπης, έχουν αναπτύξει εκτεταμένες πρωτοβουλίες και προγράμματα στον
τομέα της εκπαιδευτικής και πολιτιστικής πολιτικής, αυξάνοντας την ανοχή στη
διαφορετικότητα και την ευαισθητοποίηση της αυξανόμενης ενότητας μεταξύ των
πολιτών της Ευρώπης (Gropas & Triandafyllidou, 2011).
Ακόμα, στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής διάστασης
για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, τα κράτη μέλη αναγκάζονται να δώσουν
μεγαλύτερη σημασία σε ζητήματα που άπτονται της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης.
Κατανοούμε λοιπόν τη θετική επίδραση της ευρωπαϊκής διάστασης σε επίπεδο
ρητορικής, με την παρουσία μηχανισμών πλαισίωσης. Φυσικά δε λείπουν κακές
πρακτικές, αποτέλεσμα στείρου μιμητισμού και άκριτης υιοθέτησης παραδειγμάτων
διαπολιτισμικής πολιτικής άλλων χωρών, χωρίς να αναλυθούν οι ιδιαιτερότητες του
τοπικού συγκείμενου.
Τέλος,
ο Fernández και οι συνεργάτες του
(2014), θεωρούν ότι υπάρχει μια
θεωρητική συναίνεση γύρω από το θέμα της
διδασκαλίας των διαπολιτισμικών αξιών,
κοινών για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες,
όσον αφορά την αποδοχή των συστάσεων του
Συμβουλίου της Ευρώπης αλλά οι διαφορές μεταξύ των εθνών αναδύονται όταν αυτές τεθούν σε εφαρμογή.
Με βάση τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι η διαπολιτισμικότητα και η
συμπερίληψη φαίνεται να προωθούνται ως δυο ξεχωριστές έννοιες και πολιτικές. Η
σύνδεσή τους με τις διάφορες δημοσιευμένες συμβάσεις, πρέπει να γίνεται με
προσοχή, εξαιτίας του χάσματος ανάμεσα στη ρητορική των επίσημων δηλώσεων και
στην πρακτική υλοποίησής τους (Γεροσίμου, 2013). Ωστόσο η προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
και του σεβασμού στη διαφορετικότητα, που προωθείται από τις πολιτικές για τη
διαπολιτισμική εκπαίδευση, συμπληρώνεται από το δικαίωμα της ίσης συμμετοχής
και πρόσβασης στην εκπαιδευτική διαδικασία που προωθούν οι πολιτικές για τη
συμπεριληπτική εκπαίδευση. Άρα, όταν εφαρμόζονται πολιτικές σχετικές με
διαπολιτισμικά θέματα, προωθείται η γνωριμία και η θετική αλληλεπίδραση με το
άλλο, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται η γενικότερη αποδοχή του διαφορετικού και
να προωθούνται παράλληλα και οι συμπεριληπτικές πολιτικές. Επιπλέον, η συμπερίληψη συμβαίνει μόλις ξεκινήσει η προσπάθεια για
συμμετοχή στη μάθηση όλων των παιδιών (Χατζησωτηρίου, 2014), άρα οι
συμπεριληπτικές πολιτικές περικλείουν και ενισχύουν τις διαπολιτισμικές
πολιτικές. Επιπρόσθετα, οι προσδοκίες είναι υψηλές για τις εκπαιδευτικές πολιτικές που
είναι πολιτισμικά ευαίσθητες,
συμπεριληπτικές και βελτιώνουν την εκπαίδευση, την κοινωνικοποίηση και τις ευκαιρίες προσωπικής
ανάπτυξης για μαθητές όλων των κοινοτήτων
και ομάδων (Gropas & Triandafyllidou, 2011).
Συμπερασματικά καταλήγουμε στο οι συμπεριληπτική και διαπολιτισμική
εκπαίδευση έχουν διαφορετικές καταβολές, προέκυψαν από την κριτική διαφορετικών
μοντέλων και αναπτύχθηκαν για να καλύψουν διαφορετικές ανάγκες όμως στην
εξέλιξή τους αποκτούν κοινή στοχοθεσία
(Χατζησωτηρίου, 2014).
Booth, T.,
Ainscow, M. (2002). Index for inclusion,
developing learning and participation in school. Centre for Studies on Inclusive Education (CSIE) .
Γεροσίμου, Ε. (2013). Διαπολιτισμική
Εκπαίδευση και Συμπερίληψη: Πρόσκληση και Πρόκληση για την Εκπαίδευση. Στο:
Π. Αγγελίδης, & Χ. Χατζησωτηρίου (Επιμ.). Διαπολιτισμικός Διάλογος στην Εκπαίδευση: Θεωρητικές προσεγγίσεις,
πολιτικές πεποιθήσεις και παιδαγωγικές πρακτικές. Αθήνα: Διάδραση.
Ευαγγέλου,
Ο. & Παλαιολόγου, Ν. (2007). Διαπολιτισμική παιδαγωγική. Εκπαιδευτικές,
διδακτικές και ψυχολογικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Περιβολάκι και Ατραπός
Gropas, R. & Triandafyllidou, A.
(2011). Greek education policy and the challenge of migration: an intercultural
view of assimilation. Hellenic Foundation for European and
Foreign Policy (ELIAMEP), Athens, Greece and Democritus University of Thrace,
Komotini, Greece
Κεσίδου Α. (2007).
Η διαπολιτισμική εκπαίδευση ως θεωρητική αντίληψη και πρακτική Ι και ΙΙ. Στο: Περιλήψεις εισηγήσεων του
επιμορφωτικό σεμιναρίου «Πολυπολιτισμικότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση».
Έργο: «Ένταξη παιδιών παλιννοστούντων και αλλοδαπών στο
σχολείο - για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο)» 3, 7 & 10 Νοεμβρίου 2007 Θεσσαλονίκη.
Κυπριανού, Δ.(2010). Η ανισότητα στο εκπαιδευτικό σύστημα με όρους «εθνικής καταγωγής».
Ερευνητική προσέγγιση σε χώρα υποδοχής ατόμων πολιτισμικά διαφορετικών ομάδων (Κύπρο). 13ο Διεθνές Συνέδριο - Αλεξανδρούπολη 7-9 Μαΐου
2010
Λιανού, Μ. & Λιανού, Κ.
(2012). «Η δράση της ΕΕ στον τομέα του πολιτισμού και η περίπτωση της Ελλάδας:
Μια κριτική εξέταση του Ευρωπαϊκού Έτους Διαπολιτισμικού Διαλόγου 2008» Πρακτικά του Ελληνικού
Ινστιτούτου Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.), 6ο
Πανελλήνιο Συνέδριο, 5-7 Οκτωβρίου 2012
Μανιάτης,
Π. (2006). «Διαπολιτισμική
εκπαίδευση και κριτική παιδαγωγική». Πρακτικά του Ελληνικού Ινστιτούτου
Εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής και Εκπαίδευσης (ΕΛΛ.Ι. Ε. Π. ΕΚ.), 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο
με θέμα: «Κριτική, Δημιουργική, Διαλεκτική Σκέψη
στην Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη», Αθήνα, 13-14 Μαΐου
2006.
Μάμας, Χ. (2014). Συμπεριληπτική και
διαπολιτισμική εκπαίδευση: Δυο όψεις του ίδιου νομίσματος. Στο: Χατζησωτηρίου,
Χ. & Ξενοφώντος Κ. (Επιμ.) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Προκλήσεις, Παιδαγωγικές
Θωρήσεις και Εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδόσεις Σαΐτα
Ndura, Ε. & Dogbevia, M. (2012). Re-envisioning
multicultural education in diverse academic contexts.3rd World Conference on
Learning, Teaching and Educational Leadership (WCLTA-2012) 68901; USA
Procedia - Social and Behavioral Sciences 93 ( 2013 ) 1015 – 1019
Πανταζής Β.(χ.η.). Διαπολιτισμική – Αντιρατσιστική εκπαίδευση. Σημειώσεις μαθήματος
του Παιδαγωγικού τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης Θεσσαλίας. Ανακτήθηκε 15
Νοεμβρίου 2014 από τη σελίδα http://www.ece.uth.gr
περιμένοντας σύνθεση
Sales, A.,
Traver, G. & García R. (2011). Action
research as a school-based strategy in intercultural professional development
for teachers 0742-051X/$ e see front matter _ 2011 Elsevier Ltd. Teaching
and Teacher Education 27 (2011) 911e919
Warnock (1978). Enquiry
into the Education of Handicapped Children and Young People. Presented to Parliament by the Secretary of State for Education and
Science, the Secretary of State for Scotland and the Secretary of State for
Wales by Command of Her Majesty May
Warnock, Μ. (2005).
Special educational needs: a new look. Retrieved November 14,
2014 from http://www.batod.org.uk/index.php?id=/resources/inclusion/Warnock2005.htm
Χαρούπιας, Α.
(2003). Η ισότιμη συνεκπαίδευση (inclusion). Υπουργείο Παιδείας και συγγραφείς. Για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο. Ανακτήθηκε από τη σελίδα
http://www.epeaek.ncsr.gr
Χατζησωτηρίου, Χ. (2013) «Αποσαφηνίζοντας
την έννοια της διαπολιτισμικότητας: Από την αφομοιωτική κρατική πολιτική στο
συμπεριληπτικό σχολείο». Στο: Π. Αγγελίδης,
& Χ. Χατζησωτηρίου (Επιμ.) Διαπολιτισμικός
Διάλογος στην Εκπαίδευση: Θεωρητικές προσεγγίσεις, πολιτικές πεποιθήσεις και
παιδαγωγικές πρακτικές. Αθήνα: Διάδραση.
Χατζησωτηρίου,
Χ. & Ξενοφώντος, Κ. (2014). Η Διαπολιτισμική Εκπαίδευση στο Κυπριακό
Συγκείμενο: Πολιτικές, Προκλήσεις και Εισηγήσεις. Στο: Χ. Χατζησωτηρίου
& Κ. Ξενοφώντος (Επιμ.) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση. Προκλήσεις, Παιδαγωγικές
Θωρήσεις και Εισηγήσεις. Καβάλα: Εκδόσεις Σαΐτα
Policy Guidelines on Inclusion in Education, UNESCO (2009)
απόφαση με
αριθ. 47/135, της
18.12.1992
